Pierwsze pisemne wzmianki o Jaśle pochodzą z XII w., kiedy to osada została wymieniona w dokumencie dotyczącym fundacji Mikołaja Bogorii dla klasztoru cystersów w Koprzywnicy. Sto lat później Bolesław Wstydliwy w 1277 r. potwierdził posiadane przez cystersów posiadłości, w tym wieś Jasło. Osada cieszyła się specjalnymi względami króla, gdyż w 1262 r. nadał on targowi jasielskiemu immunitet skarbowy i sądowy.
W 1365 r. położona na szlaku handlowym, dobrze rozwijająca się wieś Jasło, otrzymała od Kazimierza Wielkiego prawa miejskie. Niedługo potem, w 1368 r. doszło do przyłączenia Jasła do dóbr królewskich. W tym czasie miasteczko uległo przeobrażeniu, stało się typowym ośrodkiem średniowiecznym pod względem przestrzennym i architektonicznym. Ciekawostką jest działanie w Jaśle już w 1388 r. łaźni publicznej, co było rzadkością w tym czasie. Istotne dla rozwoju intelektualnego było natomiast istnienie w tym czasie szkoły parafialnej, której absolwenci trafiali do Akademii Krakowskiej. Z rejestru dotyczącego żaków krakowskich wynika, że niemal co roku z nauk korzystał student pochodzący z Jasła.
Jasło spalone i splądrowane
Do II połowy XV w. Jasło umacniało się gospodarczo, a jego znaczenie wśród Miast małopolski ciągle wzrastało. Sytuacja się zmieniła wskutek najazdu węgierskiego w 1474 roku. Jasło zostało wówczas splądrowane i spalone. Z pomocą przyszedł król Kazimierz Jagiellończyk, który zwolnił miasto na pięć lat z płacenia podatków. W 1497 r. król Jan Olbracht, wziąwszy pod uwagę złą sytuację materialną 26 mieszczan, których domy spłonęły w pożarze, zwolnił ich od podatków na osiem lat. W 1537 r. wójtostwo jasielskie nabył kasztelan biecki Seweryn Boner.
Na przełomie XV i XVI w. nastąpił rozkwit handlu i rzemiosła, spowodowany wzrostem znaczenia szlaku handlowego biegnącego z Węgier przez Przełęcz Dukielską. Na południe transportowano płótna, sukna, sól, zboże, śledzie bałtyckie, kożuchy i futra, na północ – wino, piwo, miedź i konie.
Stulecia XVII i XVIII przyniosły zahamowanie rozwoju gospodarczego Jasła. W 1634–1635 miasto ucierpiało ze strony wojsk koronnych. Najpierw chorągiew Stanisława Potockiego wymusiła na mieszczanach kontrybucję w wysokości 260 zł, następnie zaś 300 zł kazał im zapłacić inny dowódca, Krzysztof Wapowski. Dodatkowym obciążeniem dla mieszkańców było wyżywienie żołnierzy oraz utrzymywanie ich koni i służby. Kolejnym nieszczęściem okazał się w 1657 r. najazd wojsk Jerzego II Rakoczego, który spustoszył miasto.
Oprócz zniszczeń dokonywanych przez wojska, Jasło nękane było groźnymi epidemiami oraz pożarami. Szczególnie groźny pożar wybuchł w 1683 roku. Spłonęła wówczas większość domów i ratusz z całą zawartością, m.in. przywilejami królewskimi. Początek XVIII w. przyniósł krótką poprawę sytuacji, jednak już w 1734 r. doszło do kolejnego nieszczęścia. Ówczesny starosta Adam Tarło, zwolennik króla Stanisława Leszczyńskiego, zawiązał w Jaśle konfederację dzikowską. Podczas walk między stronnikami i przeciwnikami króla miasto poniosło ciężkie straty materialne.
Jasło pod zaborem austriackim
W 1772 r. doszło do pierwszego rozbioru Polski. Jasło znalazło się pod panowaniem austriackim. W 1790 r. zostało siedzibą jednego z 18 cyrkułów Galicji. Cesarz Józef II zezwolił na organizowanie trzech jarmarków rocznie. Uporządkowano gospodarkę komunalną, wytyczono nowe ulice, określono zasady zabudowy, oczyszczania ulic ze śmieci i zapobiegania pożarom. Pomimo to, w 1826 r. doszło do pożaru, podczas którego spłonęła większość obiektów drewnianych. Odtąd nowo stawiane budynki wznoszono z kamienia. Podczas wydarzeń 1846 r. Jasło było ośrodkiem ruchów chłopskich w Galicji.
W połowie XIX w. nastąpił nowy okres rozwoju, związany z odkryciem ropy naftowej. Ignacy Łukasiewicz, który w latach 1857–1866 prowadził aptekę w rynku, założył na przedmieściu Ulaszowice pierwszą na świecie przemysłową destylarnię ropy. W 1868 r. w Jaśle ruszyło pierwsze na Podkarpaciu gimnazjum. W kolejnych latach powstał Urząd Górniczy, rafineria ropy naftowej oraz linie kolejowe łączące Jasło ze Stróżami, Zagórzem i Rzeszowem. Koniec XIX w. był okresem prosperity.
Dobre czasy przerwał wybuch I wojny światowej. Na terenie powiatu toczyły się krwawe walki. Pamiątką tych wydarzeń są 52 cmentarze wojenne z lat 1914-1915. Jasło przechodziło z rąk do rąk pięciokrotnie, było także bombardowane; jednak działania te nie spowodowały większych strat. Po zakończeniu działań wojennych bardzo szybko podniosło się kryzysu i zaczęło ponownie dynamicznie rozwijać. W ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego zbudowano Państwową Wytwórnie Prochu „Gamrat”, powstały też inne zakłady przemysłowe np. huta szkła. Liczba mieszkańców stale się zwiększała.
Jasło podczas II Wojny Światowej
Lata dobrobytu i rozwoju przerwał ponownie wybuch wojny. We wrześniu 1939 r. w okolicy Jasła walki z Niemcami prowadziła polska brygada górska. W listopadzie 1939 r. Niemcy utworzyli w Jaśle więzienie śledcze, przez które do 1944 r. przeszło około 15 tys. ludzi. W odpowiedzi na represje narodził się ruch oporu. W powiecie jasielskim istniały oddziały partyzanckie m.in. AK i BCh, które podejmowały działania sabotażowe. Najważniejsza akcja nastąpiła 5–6 sierpnia 1943 r., kiedy podziemie odbiło jasielskie więzienie; udało się uwolnić 200 więźniów.
W ostatnich miesiącach drugiej wojny światowej Jasło zostało prawie całkowicie zniszczone. Spośród 1230 budynków przetrwało tylko 39, a w ruinach miasta żyło 174 mieszkańców. W 1945 r. zaczęła się odbudowa. Natomiast w 1946 r. uruchomiono rafinerię, odbudowano kościół. W latach 1958–1960 powstał Zakład Przemysłu Owocowo-Warzywnego „Paktowin”, który jako jedyny w kraju rozpoczął produkcje pektyny. W 1970 r. ruszyła huta szkła „Jasło”.
Źródło: sztetl.org.pl
Bibliografia
- Bata A., Jasło i okolice, Krosno 1996.
- Laskowski A., Jasło w dobie autonomii galicyjskiej. Miasto i jego przestrzeń, Kraków 2007.