Historia Jasła – miasta w dolinie trzech rzek

Podróżując z północy na południe Polski, nieuchronnie zbliżamy się do pasma Karpat. Po przecięciu szerokiej nitki autostrady A4 nieśmiało przebijamy się przez korytarz wyrzeźbiony biegiem koryta Wisłoki. Na wschodzie i zachodzie otulają nas pagórki, które niespiesznie nabierają wysokości w miarę przesuwania się w kierunku Przełęczy Dukielskiej i granicy słowackiej. Mniej więcej w połowie trasy mija się kilka ostrych zakrętów na drodze krajowej nr 73, po czym na linii horyzontu zaczyna majaczyć krajobraz miasta Jasła stanowiącego arenę doniosłych wydarzeń, wzlotów i upadków, a także po prostu codziennych radości i smutków kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców. Jakie były losy tego urokliwego galicyjskiego miasteczka, którego nie oszczędziła burzliwa karuzela dziejów? 

Środowisko geograficzne

Gdyby, tak rozsmakowana w opisach przyrody, Eliza Orzeszkowa dostąpiła szczęścia wizyty w Beskidzie Niskim, z pewnością mogłaby się wykazać swoimi pisarskimi umiejętnościami. Wzorem pradawnych praw i tradycji, Jasło zostało założone u zbiegu trzech rzek – w punkcie, gdzie Ropa i Jasiołka łączą swoje nurty z wodami Wisłoki. Miasto wznosi się na około 300 metrów nad poziomem morza i usytuowane jest w Kotlinie Jasielskiej stanowiącej zachodnią część Dołów Jasielsko – Sanockich. Nad Jasłem majestatycznie góruje Liwocz osiągający wysokość 528 metrów, natomiast na południu znajduje się pasmo Magury Wątkowskiej, wznoszące się na ponad 800 metrów.

Najstarsze dzieje

Historia miasta sięga końca XII wieku, a pierwsza wzmianka pochodzi z 1185 roku. W średniowiecznych dokumentach mowa jest o osadzie Jasiel, która należała do dóbr rycerskich rodziny Bogoriów. Wydany przez Bolesława Wstydliwego dokument datowany na 1277 rok, wspomina już o wsi Jasło, natomiast prawa miejskie zostały nadane w roku 1365 przez króla Kazimierza Wielkiego, który zastał Polskę drewnianą a zostawił murowaną.

Kazimierz Wielki, często i z powodzeniem stosował lokacje na prawie niemieckim, a w tym przypadku magdeburskim. Był to niewątpliwie impuls pobudzający gwałtowny rozwój Jasła, które z niewielkiej osady nad Wisłoką przeobraziło się w królewskie wolne miasto. Zdecydowanie na korzyść wpłynęło usytuowanie Jasła na strategicznym szlaku handlowym wiodącym na Węgry. Obładowane po brzegi karawany kupców przemierzały te tereny stwarzając okazję do zakupów i wymiany handlowej. Cotygodniowe Jarmarki dawały możliwość zaopatrzenia w towary zarówno miejscowe, jak i wyroby importowane z innych polskich miast i z zagranicy – przede wszystkim ze Słowacji.

Okres przełomu średniowiecza i nowożytności wciąż sprzyjał postępowi ekonomicznemu i cywilizacyjnemu Jasła, które było już wówczas całkiem dobrze zorganizowane. Miasto importowało sukna, płótna i żelazo, natomiast na rynku wewnętrznym prężnie rozwijało się rzemiosło zrzeszone w cechach kowalskim, piekarskim, rzeźniczym, szewskim i sukienniczym. Towary nie ustępowały w niczym wyrobom okolicznych rzemieślników i cieszyły się uznaniem klientów i kupców. Przechodzień, przemykający zabłoconymi uliczkami, mógł usłyszeć symfonię złożoną z odgłosów trzaskających iskier, uderzeń młota kowalskiego czy szczęku garnków, w których mieszało się zaczyn na chleb. 

Złoty wiek

Wraz z wartkim nurtem Wisłoki płynnie przeszliśmy do złotego wieku dziejów miasta Jasła. Historycy określają tak przedział pomiędzy XIV a XVII stuleciem. W czasie dynamicznego rozwoju w Jaśle wzmocniła się kultura i nauka. Działającą w mieście szkołę parafialną opuszczały tłumy absolwentów, z których najlepsi mogli pochwalić się później indeksem Akademii Krakowskiej. Władze miasta z zadowoleniem przyjmowały pęd do wiedzy, który cechował młodych mieszkańców poszukujących kaganka oświaty rozświetlającego mroki średniowiecza. Niestety, wieki ciemne w Jaśle przyniosły ze sobą również szereg bardzo niekorzystnych zdarzeń. W 1473 i 1474 roku miasto padło łupem nieubłaganych najazdów madziarskich, zadających kłam powszechnej opinii o wiecznej przyjaźni z węgierskimi bratankami.

Jasło w płomieniach

Drewniane zabudowania niejednokrotnie były trawione przez szalejące pożary dziesiątkujące domostwa mieszkańców. Wobec braku odpowiedniego zaplecza przeciwpożarowego, nawet drobna iskra groziła zarzewiem ogromnej katastrofy. Ponurego obrazu dopełniały nawiedzające ten teren niszczące klęski żywiołowe, liczne epidemie oraz egoistyczne sobiepaństwo okolicznej szlachty. Miasto Jasło nieuchronnie chyliło się ku upadkowi, zwłaszcza że musiało znosić rosnące wydatki na kontrybucje dla wojska koronnego. Sytuacja stała się tym gorsza, kiedy w dobie wojny północnej miasto zajęły garnizony szwedzkie, saskie, a także rosyjskie. Warto pamiętać, że tereny te były objęte zasięgiem działań zbrojnych konfederacji z roku 1736 i 1769. 

Pod zaborami

Osłabionej Rzeczypospolitej już nic nie mogło uratować przed rozszarpaniem przez trzy sprzymierzone mocarstwa. Zabory przyniosły osłabienie pozycji Jasła na rzecz Dukli, jednak już w 1790 roku trend się odwrócił, a Jasło zyskało na znaczeniu administracyjnym poprzez ulokowanie w nim stolicy cyrkułu. Fakt ten zaowocował rozwojem gospodarczym miasta, a władze austriackie słusznie przystąpiły do uporządkowania gospodarki komunalnej poprzez wyznaczenie nowych ulic i zaprowadzenie porządku. Dramatyczny pożar w Jaśle z roku 1826 niemal doszczętnie strawił miasto, jednak wbrew pozorom przysłużył się przyszłości Jasła, gdyż z pomocą rekordowej rządowej zapomogi, na miejscu starych drewnianych zabudowań powstały nowoczesne murowane budynki nadając miastu galicyjski styl. 

W XIX wieku ponownie okazał się łaskawy dla dziejów miasta, przede wszystkim z dwóch względów. W 1866 roku aptekarz Ignacy Łukasiewicz otworzył na przedmieściach Jasła, pierwszą na świecie destylarnię ropy naftowej, kładąc tym samym podwaliny pod międzynarodową gałąź przemysłu. Nie bez znaczenia był fakt, że na terenie Galicji Wschodniej występowały warunki geologiczne sprzyjające eksploatacji paliw kopalnych. Nieopodal Krosna powstała pierwsza strefa wydobycia, a wkrótce ziemie aż do przedmościa rumuńskiego zapełniły się szybami wydobywczymi tłoczącymi na powierzchnię drogocenną ropę naftową. 

Drugi przełom w dziejach wiąże się z osobą charyzmatycznego burmistrza Antoniego Koralewskiego, który zasłużył się założeniem jednego z najstarszych i najlepszych gimnazjów w regionie. Bezpośrednim spadkobiercą słynnej szkoły jest funkcjonujące do dziś I Liceum Ogólnokształcące imienia króla Stanisława Leszczyńskiego. Koralewski cieszył się wielkim szacunkiem ze względu na nowoczesną politykę, jaką prowadził. Wspierał lokalne inicjatywy przemysłowe i rozwój infrastruktury transportowej. Do 1890 roku Jasło zyskało nowe połączenia kolejowe, a perłą w koronie była jasielska rafineria, która dawała pracę znacznej części z dziesięciotysięcznej populacji miasta. Lata bezpośrednio poprzedzające wybuch I wojny światowej można z całą odpowiedzialnością uznać za restytucję złotego wieku.

I wojna światowa

Wówczas niespodziewanie nastąpił wybuch I wojny światowej i wojenna zawierucha ogarnęła całą Europę. Zaciekłe walki nie ominęły Jasła, które trzykrotnie znalazło się na niszczącej linii frontu i aż pięciokrotnie przechodziło z rąk do rąk. Kiedy w połowie roku 1915 opadł kurz Bitwy pod Gorlicami, Jasło nie było już dłużej nękane zaciekłymi walkami i przetrwało do końca wojny unikając większych zniszczeń. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w roku 1918, miasto zostało wybrane jako jeden z elementów składowych Centralnego Okręgu Przemysłowego. Pod osłoną pobliskich lasów, powstał zakład Gamrat, który stanowił milowy krok na drodze do uprzemysłowienia terenów wideł Wisły i Sanu. Ponadto, zwiększono moce przerobowe rafinerii w Niegłowicach oraz wybudowano prężnie działającą hutę szkła. Rosnąca populacja miasta mogła liczyć na nowe miejsca pracy i tuż przed wybuchem kolejnego światowego konfliktu, osiągnęła liczbę 15 tysięcy mieszkańców.

Czarna godzina II wojny światowej 

Wrzesień 1939 roku całkowicie zdruzgotał ambitne plany rozwoju. Dla Jasła wybiła wówczas prawdopodobnie najczarniejsza godzina w całej historii miasta. Nazistowskie oddziały konsekwentnie prowadziły politykę grabieży i prześladowań, czego skutkiem były zapełnione więzienia i brutalne akcje koordynowane przez Gestapo. Bezwzględna polityka okupacyjna niemieckiego najeźdźcy spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem miejscowej ludności, jednak każdy akt nieposłuszeństwa był brutalnie dławiony. Przed wojną niemal wszystkie zabudowania rynku znajdowały się w rękach społeczności żydowskiej, która podlegała eksterminacji lub wraz z Polakami trafiała na wyniszczające roboty przymusowe do Rzeszy. 

Wrzesień i październik 1944 roku to okres wzmożonego terroru niemieckiego. II wojna światowa spowodowała, że wielu mieszkańców Jasła przymusowo opuściło swój dom. Zainicjowana przez Niemców akcja wysiedleńcza, początkowo miała miejsce w okolicach miasta, by 13 września objąć bezpośrednio teren Jasła. Po wysiedleniu ludności, wojska rozpoczęły rabunek i wyburzanie budynków. Skradziono wiele kosztowności a tętniące dotychczas życiem miasto przerodziło się w pobojowisko, pełne zakopanych pod stertą gruzów historii mieszkańców. Nastała cisza… a nad stygnącą po licznych pożarach ziemią, unosił się jedynie pył i ciche westchnienie pogrążonego w ruinach, urokliwego niegdyś Jasła.

Szczególnie mroczną postacią był nazistowski starosta Walter Grentz. To nazwisko siało postrach wśród nieszczęśników, którym przyszło żyć pod jego rozkazami. Jesienią 1944 roku padł złowrogi rozkaz nakazujący całkowite zniszczenie miasta. W rezultacie obrócono w perzynę ponad 1200 budynków mieszkalnych, a ocalało jedynie 39. Jakże przykry jest fakt, że obok Warszawy to właśnie Jasło było najbardziej metodycznie zniszczonym miastem pod niemiecką okupacją. Miasto zostało “wyzwolone” przez maszerujące na zachód oddziały Armii Czerwonej dnia 17 stycznia 1945 roku. W obliczu tak wielkich strat, po wojnie, brano nawet pod uwagę całkowite przeniesienie Jasła na tereny zachodniej Polski. Przeważyło jednak przywiązanie do tego terenu i od końca 1945 roku mieszkańcy przystąpili do odgruzowywania i odbudowy. Wprawdzie projekt zakładał odtworzenie w miarę możliwości przedwojennej zabudowy, niemniej jednak większość zabytków uległa nieodwracalnym zniszczeniom. 

Do sukcesów należy zaliczyć w miarę rychłe wznowienie produkcji w rafinerii, hucie szkła i Gamracie. Do zakładów przemysłowych wkrótce dołączyły kolejne inwestycje – fabryka płyt wiórowych, fabryka armatury Jafar oraz zakład przetwórstwa owocowo-warzywnego Pektowin. 

Epoka PRL

Władze podjęły starania o usprawnienie komunikacji i transportu. W roku 1957 zorganizowano dworzec autobusowy na terenie Placu Żwirki i Wigury. Obiekt został później przeniesiony na ulicę Dworcową, gdzie ze zmianami funkcjonuje do dziś. Na owe czasy oddany do użytku dworzec był całkiem nowoczesny i charakteryzował się lepszą wygodą niż np. dworzec w znacznie większym Rzeszowie. W 1960 roku rozpoczęły kursowanie autobusy MKS. 6 lat później wzniesiono Szpital Specjalistyczny usytuowany na północ od centrum miasta. Podczas prac nad reformą administracyjną, brano pod uwagę przyznanie Jasłu statusu miasta wojewódzkiego, ostatecznie jednak rywalizację wygrało oddalone o około 30 kilometrów Krosno. O ile w latach 70’ oba miasta cechowały się podobną wielkością, to po reformie Jasło zaczęło odstawać od swojego sąsiada pod względem liczby mieszkańców, uprzemysłowienia i perspektyw. 

Współcześnie

Obecnie Jasło jest zamieszkiwane przez około 40 tysięcy mieszkańców. Od reformy administracyjnej 1999 roku jest siedzibą powiatu. Miasto prezentuje interesującą ofertę edukacyjną na poziomie szkół średnich, a nawet wyższych. Większość młodych ludzi opuszcza jednak rodzinne strony i na studia udaje się do dużych ośrodków akademickich, takich jak Rzeszów i Kraków. Coraz częściej absolwenci uniwersytetów rezygnują z powrotu do Jasła i decydują się na pozostanie w większych miastach, gdzie mogą liczyć na zdecydowanie lepsze perspektywy finansowe. Niekorzystnym zjawiskiem jest postępująca depopulacja oraz ujemne saldo migracji w samym Jaśle i w okolicach. W związku z otwarciem unijnego rynku pracy, część mieszkańców wybrała wyjazd za granicę i trend ten utrzymuje się, stanowiąc poważne wyzwanie dla lokalnych władz. 

W bogatej historii Jasła okresy świetności przeplatają się z czasami przynoszącymi mroki i nieszczęścia. Mieszkańcy niejednokrotnie musieli stawić czoła przeciwnościom i wyzwaniom, które wystawiały na próbę siły witalne społeczności. Zagłębiając się w losy miasta, nie sposób nie ulec nastrojowi nostalgii, jaki towarzyszy wspomnieniom dawnej świetności. Nadgryzione zębem czasu Jasło, nie było oszczędzane przez karuzelę dziejów, jednak nigdy się nie poddało i wciąż stanowi pomnik niewzruszonej woli ludzi, którym przyszło żyć u zbiegu życiodajnych rzek – Wisłoki, Jasiołki i Ropy.